HAPPINEZ
november 2022 No.7
De kunst van het theedrinken.
Door Julika Marijn
De kunstenares Haruka Matsuo is opgegroeid binnen een traditie van thee.
Ze fietste als kind door de mistige Japanse theevelden naar school en leerde van een meester karakteristieke theepotjes maken. In haar atelier onder de rook van Amsterdam zet ze deze Japanse traditie voort en geeft ze groene theeceremonies. Daarin komt het voor haar allemaal samen. Het theedrinken - voor de meesten een alledaagse handeling- verheft ze tot een moment van échte aandacht. Aandacht voor elkaar én voor de schoonheid. Door de puurheid van de materialen, de ingrediënten en de aandacht voor de bereiding wordt theedrinken tot een kunst verheven.
De Japanse Haruka herinnert het zich als gouden momenten: het theedrinken met haar moeder, voor ze naar school ging en wanneer ze s ’middags weer terugkwam. Korte momenten, maar wel gevuld met échte aandacht. ‘De groene thee die we dronken uit de kleine kopjes werd bij ons in de omgeving verbouwd. De streek in de bergen waar ik opgroeide is beroemd om zijn thee én keramiek. In de winter wanneer er geen rijst of thee op de velden groeit en er verder weinig te doen is, wordt er van de klei in de grond keramiek en servies gemaakt’.
Haruka’s ouders zijn allebei ambachtelijke kunstenaar. Haar moeder is weefster en haar vader is beeldhouwer. Het was dus niet vreemd dat ook zij een kunstopleiding ging volgen. Op een dag neemt haar vader haar mee naar de keramist Seigutsu Iriyama. De ontmoeting met deze 75-jarige kunstenaar blijkt cruciaal te zijn voor haar verdere ontwikkeling.
‘Seigutsu zat op de grond aan een kleine tafel een theepotje te maken met een houten mal. Die mal deed me denken aan een puzzel met verschillende stukjes. De techniek die hij gebruikte was totaal nieuw voor me. Hij had alle benodigde spullen om zich heen. Hij leek een piloot in een cockpit. Het raakte me zo diep dat ik er tranen van in mijn ogen kreeg. Zo rustig zat hij daar in zijn eigen wereld. Het voelde voor mij alsof dat moment zich in een heel eigen universum bevond. Het was zo bijzonder dat ik nooit zal vergeten. Ik was 18 jaar en studeerde net keramiek op de kunstacademie in Kyoto. Ik was zo gefascineerd dat ik de stoute schoenen heb aangetrokken en heb gevraagd of ik bij hem in de leer mocht’.
Houten mallen worden in Japan van oudsher gebruikt om de traditionele papieren lampionnen mee te maken. Dit vernuftige principe van de mal ligt aan de basis van de techniek die Seigutsu gebruikt voor het maken van de verfijnde theepotjes. Hij is de negende generatie die het ambacht op deze manier beoefent. Volgens de traditie is het de bedoeling dat hij zijn eigen kinderen opleidt maar geen van hen blijkt er interesse voor te hebben.
“Zeven jaar lang ging ik 2 of 3 dagen in de week naar het atelier van mijn meester wat tegelijk ook zijn woonplek was. Elke dag prepareerde ik de klei en maakte ik een theepotje. Hij leerde me hoe ik met de mallen kon werken maar leerde hij me nog veel meer over het leven. Ik zag hoe bewust hij zijn dagelijkse handelingen uitvoerde. Hoe hij het vuur aanmaakte, thee zette of iets te eten voor ons maakte. Hoe hij de kussentjes klaarlegde waar we op konden zitten. Juist die kleine alledaagse dingen deed hij met heel veel vreugde. Inmiddels is hij overleden. Maar ik bewonder hem nog steeds. Hij was een mentor voor me’.
Via een uitwisselingsproject komt Haruka op de Rietveld Academie in Amsterdam terecht.
Ze trouwt met een Nederlandse man en ze woont hier inmiddels alweer twintig jaar. Nu geeft zij de techniek door aan anderen, tijdens workshops in haar eigen atelier maar ook over de grens in Israël, Engeland en Duitsland.
‘Het maken van zo’n prachtig theepotje is een precisiewerkje. Alles is handwerk en je bent er de hele dag geconcentreerd mee bezig. Een stuk vochtige, schone klei wordt met een deegrollertje op een speciaal stuk papier plat gerold, het soort waarvan in Japan ook parapluutjes worden gemaakt. Door de bewerking met pulp van de kakivrucht is het waterproof gemaakt. Dat papier is nodig omdat de klei anders te veel aan de mal gaat plakken. Dan is het de kunst om de klei heel precies om de mal heen voegen.
Ik leer mijn deelnemers om vooral te duwen naar de kern van de theepot. Dan wordt hij stevig en breekt hij niet in de oven. Je masseert de klei als het ware en duwt tegelijk naar het centrum van de mal. Daar gaat de kracht en energie naartoe en die blijft erin zitten. Als je te veel aan de oppervlakte blijft werken is de kans groot dat de klei later gaat breken. Je vingeradrukken geven de potjes hun eigen karakteristiek. Je eigen energie zit erin. Voordat het theepotje de gloeiendhete oven in gaat en de klei nog nat is, worden eerst stuk voor stuk de puzzelstukjes van de mal voorzichtig uit het theepotje verwijdert.
De mallen zijn gemaakt van dadelhout en sommigen zijn wel 120 jaar oud. Ik voel zo’n band met die houten mallen. Ik word er zo blij van. Wanneer ik op mijn atelier kom ga ik eerst de dieren voeden en daarna drink ik thee. Ik hou ervan om hier te zijn. Het is helemaal mijn eigen sfeer. Mijn eigen wereld. Ik experimenteer hier graag. Elke keer word ik weer verrast door het proces. Want je weet nooit precies hoe het potje uit de oven komt of hoe het glazuur uitpakt. Er kan veel misgaan. Bijvoorbeeld als de klei toch niet goed is gedroogd of wanneer de klei breekt. Maar ik ben niet uit op perfectie. Het afwijkende kan juist heel mooi zijn.
Ik maak ook kleine bordjes en kopjes die gebruikt worden tijdens een theeceremonie.
Sinds een aantal jaar ben in de leer om een saddo, een Japanse theemeester te worden.
Op ‘De weg van de thee’ vind je de weg naar jezelf. Dat proces duurt je hele leven.
Het ritueel van de ceremonie wordt van meester op meester doorgegeven. Deze ceremonies worden van oudsher in speciale theehuizen gegeven. In zo’n theehuis is iedereen gelijk, er is geen hiërarchie. De ingang is heel laag waardoor je moet buigen om binnen te komen. Door die beweging staat je mind al even stil. En als je een zwaard verborgen zou hebben onder je kleed, dan zou het je niet lukken om door de lage ingang binnen te komen.
Tijdens de ceremonie wordt iedere handeling sierlijk en met grote concentratie uitgevoerd; het buigen vooraf, het doekje pakken, het schoonmaken met het doekje van het kopje, het terugzetten van het kopje, het pakken van het theepotje, het omschudden ervan, het inschenken.
“Bij het uitvoeren van een ceremonie kijk je eerst, dan pas beweeg je en dan ga je daadwerkelijk iets oppakken of uitvoeren. Dat doe je in combinatie met een bewuste ademhaling. Waar je normaal gewoon even een kopje pakt en thee inschenkt, trek je bij een ceremonie al die handelingen juist uit elkaar. Het is bijna een trance, een meditatie. De volgorde van de handelingen is altijd hetzelfde maar ik ervaar het toch elke keer anders.
De tijd verdwijnt. Je doet het proces voor jezelf maar deelt het tegelijk met de toeschouwers die erbij aanwezig zijn. De thee maak je namelijk voor de ander. Die drinkt het na de ceremonie op en eet er een traditioneel Japans koekje bij. In de aandacht voor de uitvoering én voor de ander zit voor mij de schoonheid. Het is belangrijk om jezelf te blijven trainen en ontwikkelen. Daarom doe ik het ritueel gemiddeld 1 a 2 keer per week. Het werkt vanzelf door op andere gebieden in mijn leven. Als ik daarna bijvoorbeeld eten ga koken zijn mijn handelingen veel rustiger veel bewuster.
De special groene thee voor de ceremonie, de gyokuro bestel ik bij mijn Japanse theemeester in Kyoto. Je drinkt hem op lage temperatuur, hij zit vol antioxidanten en is supergezond. Maar ik ben ook zelf thee gaan maken. Toen de tsunami in Japan plaatsvond wilde ik heel graag iets doen. Maar ik kon er natuurlijk niet naar toe. Terwijl ik veilig hier zat realiseerde me des te meer dat de grond, de aarde echt onze basis is. Bij een aardbeving is die vaste grond, die kern, plotseling weg. Toen ben ik in de buurt een moestuin gaan aanleggen. Er staan nu kruiden en bloemen in en ik kweek een speciale theesoort die hier in Nederland kan groeien. Je leert ervan dat alles circulair is.
Ik deed afgelopen jaar me een kunstproject bij Deventer op de IJsselbiënnale. Een kunstenaar had een werk in een maïsveld gemaakt en vroeg me om een theeceremonie te doen op het weggetje naar zijn kunstwerk. Langs die weg plantte ik een paar maanden ervoor eerst de zaden van de bloemen die ik later gebruikte bij de ceremonie. De thee die we dronken was afkomstig van de bloemen langs die weg. De klei van het theepotje kwam uit datzelfde maisveld bij Deventer. Als glazuur en voor de decoratie heb ik as uit de omgeving gebruikt. Dat zorgt voor een mooie groenige donkere kleur. Alles was met elkaar verbonden. Dat was magisch.
De tijd dat je theedrinkt is waardevolle tijd. En het is extra vervullend om thee te drinken uit je zelfgemaakte theepotje. Dat geeft mij altijd een heel warm gevoel. Ik vind het mooi dat er van het hele proces een zekere heelheid uit gaat. Het is heel mindful. En elke keer als ik uit mijn theepotje drink, herinner ik me het hele maakproces weer en komt het gevoel weer terug. Het alledaagse van het theedrinken wordt op deze manier even opgetild. Dat geef ik met liefde door aan de mensen om me heen. En natuurlijk aan mijn dochter. Met haar drink ik nu dagelijks thee.
お茶の飲み方の極意。
HAPPINEZ 2022年７号
Julika Marijn著
アーティストの松尾はるかは、お茶の伝統の中で育ちました。
幼い頃、霧のかかった日本の茶畑を自転車で通学し、師匠から独特の急須作りを教わったという。アムステルダムの煙の下にあるアトリエで、彼女はこの日本の伝統を受け継ぎ、緑茶のセレモニーを行っています。ここからが彼女の腕の見せ所。彼女は、ほとんどの人にとって日常的な行為であるお茶を飲むことを、本当の意味で注目される瞬間に変えてしまうのです。互いへの気配り、美しさへの気配り。素材や原料の純度、調合へのこだわりは、お茶を飲むことを芸術にまで高めています。
日本人のはるかは、学校に行く前と、午後に帰ってきたときに母親とお茶を飲むという、黄金の時間を記憶している。短い時間ですが、真剣なまなざしに満ちています。「小さなカップで飲んだ緑茶は、私たちの地域で栽培されたものです。私が育った山間部の地域は、お茶と陶磁器の両方で有名なところです。田んぼに米や茶が育たず、他にすることがない冬は、土の中から陶器や食器を作っていました」。
春香の両親はともに芸術家である。母親は機織り、父親は彫刻家。だから、彼女も美術の勉強をしたのは当然である。ある日、父に連れられて陶芸家の入山成月さんに会いに行く。この75歳のアーティストとの出会いが、彼女のさらなる成長にとって重要な意味を持つことになる。
「成月師は、小さなテーブルで床に座り、木型を使って急須を作っていた。その型は、いくつかのピースを持つ組み木のパズルを連想させました。彼の使った技術は、私にとってまったく新しいものでした。彼の周りには、必要な機材がすべて揃っていた。まるでコックピットの中のパイロットのようだった。涙が出るほど感動しました。だから、彼は静かに自分の世界に座っていた。その瞬間は、それだけで宇宙にいるような気がしたんです。忘れられないくらい特別なものでした。私は19歳で、京都の美大で陶芸を学んでいたところでした。あまりに魅力的だったので、思い切って弟子入りさせてもらえないかとお願いしたんです」。
日本では伝統的に木型を使って提灯を作っています。この木型の原理を応用して、成月師は洗練されたティーポットを作っているのです。彼は8代目となります。伝統によれば、彼は自分の子供を訓練することになっているが、誰もそれに興味を示さなかったようである。
「7年間、週に2、3日は師匠のアトリエに通い、同時に師匠の自宅でもあった。毎日、粘土を仕込み、急須を作る。彼は私に木型の扱い方を教えてくれましたが、それ以上に人生について多くを教えてくれました。日々の行動を意識的に行っている様子がうかがえました。朝、炭でお湯を沸かしたり、お茶を入れてくれたり、何か食べ物を作ってくれたり。私たちが座るための座布団を用意してくれたこと。そんな日常の小さなことこそ、彼はとても喜んでやっていたのです。今頃、彼は亡くなっている。でも、今でも尊敬しています。彼は私のメンターだったのです」。
はるかは、美大を卒業後でアムステルダムのリートフェルト・アカデミーに留学することになる。
オランダ人の男性と結婚し、20年間ここに住んでいる。現在、彼女は自身のスタジオで、また国境を越えてイスラエル、イギリス、ドイツでワークショップを開き、その技術を伝えている。
「こんなに美しいティーポットを作るのは精密な仕事です。すべてが手仕事で、一日中集中して過ごす。湿ったきれいな粘土を、日本の傘に使われるような特殊な紙の上で、麺棒を使って平らに伸ばす。それを柿の果実で処理することで、防水性を持たせている。その紙が必要なのは、そうしないと粘土が型にくっつきすぎてしまうからです。そして、粘土を型の周りに正確にはめ込むのがコツです。
私は、ティーポットの芯を中心に押すように指導しています。そうすると、しっかりしたものになり、窯の中で割れることがありません。粘土をマッサージするようにしながら、同時に型の中心に向かって押していくのです。そこにパワーやエネルギーが行き渡り、とどまる。あまり表面を加工し続けると、後で粘土が壊れやすくなります。あなたの指紋が、急須に個性を与える。あなた自身のエネルギーが宿っているのです。急須が赤熱した窯に入る前、まだ粘土が湿っている状態で、ジグソーパズルのような木型のピースをひとつひとつ丁寧に取り出していく。
型はナツメヤシの木でできており、中には120年前のものもあります。この木型には、そんな縁を感じています。とても幸せな気持ちにさせてくれます。スタジオに来ると、まず動物に餌をやりに行き、それからお茶を飲みます。私はここにいるのが好きです。完全に自分自身の雰囲気です。自分だけの世界。私はここで実験するのが好きなんです。毎回、そのプロセスに驚かされます。なぜなら、急須がどのように焼き上がるか、釉薬がどのように仕上がるか、正確にはわからないからです。いろいろなことがうまくいかないこともある。例えば、粘土が結局ちゃんと乾いていなかったり、割れてしまったり。しかし、私は完璧を追い求めているわけではありません。変則的なものは、実はとても美しいものなのです。
また、茶道で使うお椀や湯呑も作っています。
私は数年前から、日本茶の師匠である茶道家になるために弟子入りしています。
茶道では、自分自身への道を見つける。そのプロセスには、人生のすべてがかかっているのです。
その儀式は、師から師へと受け継がれる。これらの儀式は、伝統的に特別な茶室で行われます。このような茶室では、誰もが平等であり、上下関係はない。入り口がとても低いので、お辞儀をしないと入れません。その動きが、しばらく心を立ち止まらせるのです。そして、もし剣を衣の下に隠していたとしても、低い入口から入ることはできないでしょう。
お辞儀をする、布を取る、茶碗を布で拭く、茶碗を戻す、急須を取る、揺らす、注ぐ、すべての動作が優雅であり、集中を感じます。
"儀式を行うときは、まず見て、次に動いて、実際に何かを手に取ったり、演奏したりします。意識的な呼吸とセットで行うのです。普段はカップを手に取り、お茶を注ぐだけですが、セレモニーではそれらの行為をすべてひっくるめて行うのです。まるでトランス状態、瞑想のような感じです。一連の動作はいつも同じなのですが、毎回違う体験をしています。
時間が消える。自分自身のためのプロセスでありながら、同時にその場にいる観客と共有することができるのです。相手のためにお茶を入れるのです。儀式が終わるとそれを飲み、日本の伝統的なお菓子を一緒に食べます。私にとっての美しさは、演奏と相手への配慮にあります。自分自身を鍛え、成長させ続けることが重要です。そのため、平均して週に1、2回、儀式を行っています。それは自動的に私の人生の他の領域にも影響を与えます。例えば、その後料理を作り始めると、行動がずっと穏やかになり、意識も高くなるのです。
茶道の師匠は東京に住んでいますが、玉露は京都の茶師匠に注文しています。低温で飲むと、抗酸化物質がたっぷりで、とてもヘルシーなんです。でも、自分でお茶を淹れるようにもなったんです。
日本で津波が起きたとき、私は本当に何かしたいと思いました。でも、もちろん行くわけにはいきません。ここに無事に座ってみて、地面、大地が本当に私たちの基盤であることに、より一層気づかされました。地震が起きると、その強固な地盤、つまり芯が突然なくなってしまうのです。そして、近くに家庭菜園を植え始めました。今はハーブや花を植え、オランダで育つ特殊な茶葉を育てています。すべてが循環していることを学ぶのです。
昨年のIJsselbiennaleでは、Deventer近郊のアートプロジェクトに参加しました。あるアーティストがトウモロコシ畑に作品を作ったので、その作品に続く道で茶道をしてほしいと頼まれたのです。その数カ月前の道で、後にセレモニーで使う花の種を初めて蒔いたのです。飲んだお茶は、その道沿いに咲いていた花から採ったものです。ティーポットの土は、デヴェンター近くの同じトウモロコシ畑で採れたものです。釉薬として、また装飾として、その辺で取れる植物の灰を使いました。その分、緑がかった濃い色がきれいに出ます。すべてがつながっていたのです。魔法のようでした。
お茶を飲む時間は、貴重な時間です。そして、自作のティーポットで飲むお茶は格別に充実しています。それは、いつもとても温かい気持ちにさせてくれます。全体の流れに全体性があるのが良いですね。とても心強いです。そして、急須で飲むたびに、また作る過程を思い出し、その気持ちが蘇ってくるのです。お茶を飲むという日常が、こうして一瞬、晴れやかになるのです。それを愛情を込めて周りの人たちに伝えています。もちろん、娘にも。彼女との出会いで、今では毎日お茶を飲むようになりました。